ความหมายของศาสนา
คำว่า “ศาสนา” ปรากฏนิยามตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ ดังนี้
ศาสน-, ศาสนา [สาสะนะ-, สาดสะนะ-, สาดสะหฺนา] น. ลัทธิความเชื่อถือของมนุษย์อันมีหลัก คือแสดงกำเนิดและความสิ้นสุดของโลกเป็นต้น อันเป็นไปในฝ่ายปรมัตถ์ประการหนึ่ง แสดงหลักธรรมเกี่ยวกับบุญบาปอันเป็นไปในฝ่ายศีลธรรมประการหนึ่ง พร้อมทั้งลัทธิพิธีที่กระทำตามความเห็นหรือตามคำสั่งสอนในความเชื่อถือนั้น ๆ. (ส. ศาสน ว่า คำสอน, ข้อบังคับ; ป. สาสน). ศาสนาทุกศาสนาล้วนมีจุดมุ่งหมายในการจัดระเบียบสังคม เพื่อให้มนุษย์อยู่ร่วมกันอย่างสันติ เกิดประโยชน์แก่ทั้งส่วนตนและส่วนรวม เปรียบเสมือนธรรมนูญแห่งชีวิต และมิอาจแยกขาดจากวิถีชีวิตได้ ด้วยเหตุนี้ศาสนาย่อมวางหลักไว้ให้ปฏิบัติตาม รวมทั้งชี้ประโยชน์และโทษแห่งการปฏิบัติตามหรือฝ่าฝืนหลักศาสนานั้น ๆ
ศาสนามีความสำคัญต่อบุคคลและสังคม ดังต่อไปนี้
- เป็นที่พึ่งทางใจของมนุษย์ ทำให้ดำเนินชีวิตได้อย่างมั่นใจ
- ช่วยสมานสามัคคีระหว่างสมาชิกในสังคม ช่วยลดความขัดแย้ง
- ช่วยกำหนดมาตรฐานความประพฤติ ทำให้ผู้ประพฤติตามหลักศาสนาเป็นที่ยอมรับในสังคม
- เป็นเครื่องขัดเกลาสมาชิกของสังคมให้รู้จักเกรงกลัวและละอายต่อความชั่ว และรู้จักอุทิศตนเพื่อประโยชน์ส่วนรวม
- เป็นบ่อเกิดลัทธิประเพณีในแต่ละสังคม ธรรมเนียมปฏิบัติ มารยาทสังคม รวมทั้งเทศกาลและวันสำคัญต่าง ๆ
- เป็นอัตลักษณ์ของสังคม ซึ่งเป็นที่รับรู้โดยทั่วไปในสังคมอื่น ๆ
- เป็นมรดกทางสังคม แหล่งกำเนิดงานศิลปะ ศาสนวัตถุ ศาสนสถาน วรรณกรรม ซึ่งบ่งชี้ความเจริญก้าวหน้าทางภูมิปัญญาของสังคม
ลักษณะของศาสนา
ศาสนาในโลกนี้ มีลักษณะความเชื่อแตกต่างกันมากมายหลายประเภท
พุทธทาสภิกขุได้สรุปไว้เป็น ๔ ประเภทได้แก่
- ประเภทที่ถือธรรมชาติ
- ประเภทที่ถือเทวดาหรือพระเป็นเจ้า
- ประเภทที่ถือการประพฤติศีลและวัตร
- ประเภทที่นิยมการรู้หลักปรัชญาเป็นหลักพ้นทุกข์เป็นเป้าหมาย
ศาสตราจารย์ ดร.จำนงค์ อดิวัฒนสิทธิ์ ได้ประมวลองค์ประกอบสำคัญของศาสนาไว้ดังต่อไปนี้
- มีความศักดิ์สิทธิ์ ศาสนาจะต้องมีหลักการอันว่าด้วยความศักดิ์สิทธิ์ มีการเคารพบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ทั้งในรูปแบบและไม่มีรูปแบบ คือ เป็นนามธรรมและรูปธรรม
- มีศาสนธรรม ศาสนาจะต้องมีหลักคำสอนทางศีลธรรม รวมถึงกฎเกณฑ์ ความประพฤติปฏิบัติ โดยมีความสงบสุขส่วนรวมเป็นเป้าหมาย
- มีศาสดา ศาสนาจะต้องมีตัวบุคคลผู้สอน ผู้ก่อตั้ง ผู้ประกาศหลักธรรม (ศาสดา เจ้าลัทธิ) อันเป็นที่ยอมรับและมีความเป็นจริงที่พิสูจน์ได้ โดยหลักฐานทางประวัติศาสตร์
- มีศาสนบุคคล ศาสนาจะต้องมีคณะบุคคล ทำหน้าที่รักษาและเผยแผ่คำสอนของศาสดา โดยเรียกว่าพระบ้าง นักบวชบ้าง ซึ่งมีฐานะพิเศษกว่าคนทั่วไป (เพื่อให้เป็นที่ยอมรับ)
- มีศรัทธา ศาสนาจะต้องมีศรัทธาและความจงรักภักดีต่อคำสอนและต่อศาสดาและศาสนาที่ตนนับถือ และเมื่อตนนับถือศาสนาใดแล้วจะไม่ประกาศยอมรับศาสนาอื่นอีก
- มีศาสนพิธี ศาสนาจะต้องมีพิธีกรรม ซึ่งเป็นแบบแผนที่กำหนดพฤติกรรม มีกฎเกณฑ์ให้ปฏิบัติเพื่อให้เกิดความขลังความศักดิ์สิทธิ์
- มีสถาบัน ศาสนาจะต้องมีการจัดระเบียบจนเกิดเป็นองค์กรหรือสถาบัน มีฐานะเป็นสถาบันทางสังคมที่สำคัญ มีบทบาท หน้าที่และความสำคัญจนเป็นที่รับรู้ของประชาชน ซึ่งสืบทอดมาตั้งแต่อดีต
- มีศาสนสถาน ศาสนาจะต้องมีศาสนสถานเป็นที่ประกอบพิธีกรรมทางศาสนา และเป็นที่พำนักสำหรับพระ นักบวช เช่น วัด โบสถ์ สุเหร่า มัสยิด ฯลฯ รวมถึงวัตถุรูปเคารพ สัญลักษณ์ของศาสนาแต่ละศาสนา
อย่างไรก็ตาม ในทางปฏิบัติ อาจมีศาสนาบางศาสนา ที่มิได้มีองค์ประกอบครบถ้วนทุกประการดังกล่าว เช่น ศาสนาฮินดู ศาสนาชินโต ไม่อาจระบุได้ว่าใครเป็นศาสดา และศาสนาอิสลาม ไม่มีนักบวช ศาสนิกทุกคนมีฐานะเท่ากัน เป็นต้น
ประเภทของศาสนา
ศาสนาแบ่งได้เป็น ๒ ประเภทใหญ่ ๆ ดังนี้
- ประเภทเทวนิยม (Theism) เป็นศาสนาที่เชื่อว่ามีพระเป็นเจ้าผู้รังสรรค์โลกและสรรพสิ่ง (Creator) แบ่งออกได้เป็นสองประเภทคือ
- เอกเทวนิยม (Monotheism) เชื่อว่ามีพระเป็นเจ้าสูงสุดเพียงพระองค์เดียว เป็นผู้รังสรรค์ทุกสิ่ง และควบคุมทุกสิ่งในสกลจักรวาล ศาสนาประเภทนี้ได้แก่ศาสนายิว ศาสนาคริสต์ ศาสนาอิสลาม ศาสนาสิข เป็นต้น
- พหุเทวนิยม (Polytheism) เชื่อว่ามีเทพเจ้าหลายองค์ สิงสถิตอยู่ในสรรพสิ่ง และมีหน้าที่ต่าง ๆ กัน ศาสนาประเภทนี้ได้แก่ศาสนาฮินดู ศาสนาชินโต ศาสนาของอียิปต์โบราณหรือกรีกโบราณ เป็นต้น
- ประเภทอเทวนิยม (Atheism) ศาสนาประเภทนี้ ไม่เชื่อถือพระเป็นเจ้าในฐานะผู้สร้าง แต่เชื่อกฎธรรมชาติหรือกฎแห่งเหตุและปัจจัย ได้แก่ศาสนาเชน พระพุทธศาสนา เป็นต้น
ศาสนาสำคัญในโลก
ศาสนาในโลกมีจำนวนมากมาย แต่ที่สำคัญและเป็นที่รู้จักทั่วไป ได้แก่
- ศาสนาพราหมณ์-ฮินดู เกิดในประเทศอินเดีย เป็นศาสนาเก่าแก่ที่ไม่อาจสืบย้อนได้ว่าผู้ใดเป็นศาสดา
- ศาสนาเชน เกิดในประเทศอินเดีย ศาสดาคือพระมหาวีระ
- พระพุทธศาสนา เกิดในประเทศอินเดีย ศาสดาคือพระพุทธเจ้า
- ศาสนาสิข เกิดในประเทศอินเดีย ศาสดาคือคุรุนานักเทพ
- ศาสนาโซโรอัสเตอร์ เกิดในประเทศเปอร์เซีย (อิหร่านปัจจุบัน) ศาสดาคือโซโรอัสเตอร์
- ศาสนายิว เกิดในประเทศอิสราเอล ศาสดาคือโมเสส
- ศาสนาคริสต์ เกิดในประเทศอิสราเอล ศาสดาคือพระเยซู
- ศาสนาอิสลาม เกิดในประเทศซาอุดีอาระเบีย ศาสดาคือนบีมุฮัมหมัด
- ศาสนาขงจื๊อ เกิดในประเทศจีน ศาสดาคือขงจื๊อ (ขงจื่อ)
- ศาสนาเต๋า เกิดในประเทศจีน ศาสดาคือเล่าจื๊อ (เหลาจื่อ)
นอกจากนี้ยังมีศาสนาอื่น ๆ เช่น ศาสนาชินโต ศาสนาบาไฮ และศาสนาท้องถิ่นต่าง ๆ อีกจำนวนมาก